Bijna dagelijks zijn we met elkaar in de slag over de grenzen van de vrijheid van meningsuiting. Denk aan de bijna permanente commotie rond Geert Wilders en de PVV. De Iraanse president Ahmadinejad veroorzaakte ophef op de recente antiracisme-conferentie in Genxc3xa8ve, door Israxc3xabl en het zionisme xe2x80x98racistischxe2x80x99 te noemen xe2x80″ wat volgens de Pakistaanse ambassadeur viel binnen de vrijheid van meningsuiting (die overigens noch Iran noch in Pakistan bestaat). In Amsterdam-Oost krabt een gelovige moslim blote lingerie-reclameborden (xe2x80x98Dress less to impressxe2x80x99) met zijn nagels stuk xe2x80x98uit respect voor Godxe2x80x99. Geen wonder dat er hernieuwde belangstelling bestaat voor On Liberty van John Stuart Mill, de xe2x80x98bijbelxe2x80x99 van de liberale vrijheid van meningsuiting, die 150 jaar geleden verscheen.
Zo begon socioloog en publicist Dick Pels zijn inleiding op 24 april tijdens het debat dat Aknarij organiseerde over de vrijheid van meningsuiting (zie verslag). Hieronder het vervolg van de inleiding van Pels.
Dxc3¡t we zo fel debatteren over de grenzen, de inhoud en de xe2x80x98moraalxe2x80x99 van de vrijheid van meningsuiting laat iets essentieels zien over de grondslagen van onze cultuur. De zogenaamd onwrikbare en ononderhandelbare kernwaarden van onze westerse beschaving (de scheiding tussen kerk en staat, de gelijkheid tussen mannen en vrouwen, die tusen homoxe2x80x99s en heteroxe2x80x99s, de democratische rechtsstaat, de vrijheid van meningsuiting) blijken wel degelijk permanent omstreden en in discussie te zijn. Ze staan op een interessante manier zowel xe2x80x98vastxe2x80x99 als xe2x80x98losxe2x80x99. Dat geldt zelfs voor de democratische rechtsstaat: we omarmen de beginselen ervan, maar zijn het bijvoorbeeld oneens over de vraag (zoals die rees tijdens de recente affaire rond het ex-Kamerlid Wijnand Duyvendak) of burgerlijke ongehoorzaamheid nu wxc3xa9l of niet binnen haar grenzen valt. In het bekende xe2x80x98Fortuyn-rijtjexe2x80x99 van westerse kernwaarden wordt er steevast xc3xa9xc3xa9n ondergeschoven, vergeten of stiefmoederlijk behandeld: de kunst van de twijfel, of het vermogen om je eigen identiteit en opvattingen te kunnen relativeren. Dat relativeringsvermogen is misschien de belangrijkste waarde die we van de Verlichting hebben gexc3xabrfd xe2x80″ hoewel vele tegenwoordige Verlichters juist dit democratisch relativisme beschouwen als bron van alle maatschappelijke malaise. Zelfkritiek staat voor hen al gauw gelijk aan zelfhaat.
Ook de grenzen van de vrijheid van meningsuiting zijn permanent omstreden. Als ik zelf een duit in het zakje mag doen: mijn eigen opvatting is dat die grenzen in de Nederland te eng zijn getrokken, onder andere door de xe2x80x98voorrangsregelingxe2x80x99 voor religie die nog steeds in de Grondwet bestaat, en de artikelen tegen het haatzaaien in het Wetboek van Strafrecht. De betekenis van Fortuyn is dat hij het politieke debat niet alleen inhoudelijk heeft verbreed, door rechtse, nationalistische denkbeelden salonfxc3xa4hig te maken, maar ook dat hij de xe2x80x98Voltaireaansexe2x80x99 opvatting van de vrijheid van meningsuiting aanprees (xe2x80x98Ik vind uw ideexc3xabn volstrekt weerzinwekkend, maar ik ben bereid mijn leven te riskeren voor uw vrijheid om die te uitenxe2x80x99). xe2x80x98Als een imam mij als homoseksueel lager dan een varken wil noemen gaat hij zijn gang maarxe2x80x99, zei Fortuyn, xe2x80x98maar dan heb ik ook het recht om die opvatting achterlijk te noemenxe2x80x99.
De Voltaireaanse opvatting van de vrijheid van meningsuiting heeft m.a.w. twee kanten. Enerzijds verdedigen we de rechten van tekortschietende democraten als Wilders en beschermen we hem tegen bedreiging en geweld, ook al wil hij die rechten voor anderen schrappen, bijvoorbeeld door de Koran te verbieden. Maar de vrijheid van meningsuiting voor xe2x80x98weerzinwekkendexe2x80x99, ondemocratische en discriminerende ideexc3xabn houdt ook de vrijheid (zelfs de plicht) in om die ideexc3xabn ook zo te benoemen en fel te bestrijden. Tolerantie betekent m.i. niet dat we elkaar moet respecteren, maar dat we de afwezigheid van respect voor elkaars denkbeelden zo goed mogelijk moeten proberen uit te houden, zonder elkaar de hersens in te slaan. Ik kan persoonlijk weinig respect opbrengen voor de opvattingen van Wilders of voor die van radicale imams als Fawaz Jneid of Ahmed Salam.
Het woordje xe2x80x98respectxe2x80x99 is te vaak een conversation stopper, eendooddoener in het debat. De democratie moet juist het gebrek aanrespect en eerbied voor andermans opvattingen in vreedzame banenproberen te leiden. Maar dat betekent niet dat de vrijheid vanmeningsuiting samenvalt met het recht om elkaar te kwetsen. Deomgekeerde formule (van o.a. Wouter Bos) is beter: er bestaat in dedemocratie geen recht om niet te worden gekwetst. Dejournalist-filosoof Rob Wijnberg zegt in zijn boek In dubio: het rechtop vrije meningsuiting is niet zozeer een recht om eigen waarheden enwereldbeelden te verkondigen, als wel een recht om alle waarheden enwereldbeelden te betwijfelen. Ik voeg daaraan toe: wie beledigt,twijfelt niet, en wie twijfelt, zal niet zo gauw iemand beledigen.
Woorden kunnen inderdaad wonden slaan, maar moeten ze daarom wordenverboden of bestraft? xe2x80x98Wonden lik jexe2x80x99, zei Ayaan Hirsi Ali terecht. Watals beledigend of respectloos overkomt, is afhankelijk van de context,de interpretatie en iemands incasseringsvermogen. Degenen die kwetsendetaal willen verbieden, zijn te snel geneigd om woorden als daden tezien en maken te weinig onderscheid tussen verbaal en fysiek geweld.Het beste voorbeeld is Mohammed Bouyerixe2x80x99s Open Brief aan Ayaan HirsiAli, waarin hij haar beschuldigt van xe2x80x98intellectueel terrorismexe2x80x99 en zijneigen fysiek terrorisme daarmee rechtvaardigt. Niet-respectvolleuitingen worden als onduldbare minachtingen en pijnlijke verwondingengevoeld; het zijn krenkingen van de persoonlijke integriteit en van deeer van de groep (van de religie, van God en Zijn Profeet), dieonmiddellijk en met alle middelen moeten worden gewroken.
Toegegeven: het is niet altijd mogelijk om scherp te onderscheidentussen woorden en daden, omdat xe2x80x98woorden ook daden zijnxe2x80x99, volgens debekende oneliner van de filosoof Wittgenstein. Maar er zijn groteverschillen in de mate waarin die performatieve, machtsgeladen woordenbij mensen aankomen. Er is sprake van een glijdende schaal tussenintimideren, schelden, beledigen, discrimineren, haatzaaien en metzoveel woorden oproepen tot geweld of verstoring van de openbare orde.De gevoeligheid van mensen voor verbaal geweld verschilt, zowel bijdegenen die anderen vernederen of angst aanjagen, als bij degenen diedeze vernederingen ondergaan of juist van zich af laten glijden.
In een vrijzinnige opvatting zijn beledigende, zelfs haatzaaiende endiscriminerende uitingen toelaatbaar, hoewel ze niet wordentoegejuicht. Discriminerende, racistische, fascistische en andereabjecte meningen moeten worden getolereerd, zolang zij geendaadwerkelijke bedreiging inhouden of ophitsen tot geweld. De opvattingdat de holocaust nooit heeft plaatsgevonden, dat homoseksualiteit eenziekte of zonde is, dat vrouwen minderwaardig zijn aan mannen of dat desharia of het kalifaat moet worden ingevoerd, zijn wat dit betreftvergeli
jkbaar met antisemitisme of de gelijkstelling tussen islam enfascisme. Het enig juiste antwoord op Wildersxe2x80x99 oproep om de Koran teverbieden omdat hij zou lijken op Hitlers Mein Kampf is dat ook ditlaatste boek gewoon te koop moet zijn.
Het gelijk van Wilders is dat er inderdaad terreurdaden zijn gepleegden worden aangekondigd door moslims die zich beroepen op de koran. Hetis dan ook onzinnig om te blijven volhouden dat islam en terreur nietsmet elkaar te maken hebben. Maar het is even onzinnig om de islamzonder meer gelijk te stellen aan geweld en terreur. Wilders bedrijftde klassieke pars pro toto-retoriek van de populistische propaganda: dehele moslimgemeenschap krijgt de schuld van het geweld dat wordtgepleegd door het kleinste deel ervan. Bovendien stelt hij deontevreden blanke minderheid gelijk aan de meerderheid van de gewoneNederlanders en verheft ze daarmee tot de xe2x80x98stem van het volkxe2x80x99.
Die genuanceerde opstelling vindt men bij moslimvertegenwoordigerssteeds vaker. Kopstukken als Aboutaleb en Marcouch zijn hetslachtofferschap ver voorbij, en schromen niet om fel te waarschuwentegen de radikalinskixe2x80x99s in hun eigen gemeenschap. Evenmin schromen zijom hysterische imams zoals Fawaz Jneid openlijk de les lezen, wanneerzij van hun kant de etnisch-religieuze zuiverheid prediken, in eenperfect spiegelbeeld van het enge Nederlandse cultuurnationalisme vanWilders. Steeds minder vaak schuiven moslims de schuldvraag van zich af(xe2x80x98Wat heb ik met Mohammed Bouyeri te maken? Dat is trouwens helemaalgeen echte moslim maar een gevaarlijke idiootxe2x80x99) om zelfverantwoordelijkheid te nemen voor het feit dat islam en geweld iets(niet alles!) met elkaar te maken hebben.
We moeten ons dus niet teveel laten gijzelen door koudwatervrees voorde xe2x80x98hoge toonxe2x80x99 van het debat. Gebrekkige democraten zoals Wilderskunnen en moeten harder worden aangepakt en scherper van repliek wordengediend. Etiketten als fascisme en racisme zijn in dit debat geenszinstaboe, mits ze zakelijk en op goede historische gronden wordengehanteerd, en niet met het doel om mensen de mond te snoeren enstrafrechtelijk te vervolgen. Dat is wel vaak de inzet van hetvermaledijde R-woord. Racisme zou immers geen mening zijn, maar eenvorm van (woord)geweld. Maar in een vrijzinnige democratie moet verbaalgeweld, anders dan fysiek geweld, knarsetandend worden getolereerd entegelijkertijd op inhoudelijke gronden fel worden bestreden. Wel moethet knarsetanden tijdens het gedogen duidelijker te horen zijn.
De rol van provocateurs als Wilders, Ayaan Hirsi Ali en Fortuyn in hetpublieke debat is dubbelzinnig. We hebben ze nodig om de grenzen vanhet denkbare en zegbare te kunnen verleggen. Maar we hoeven hunuitingen niet voorbeeldig te vinden, of van ze te houden vanwege dezogenaamde soevereiniteit van het vrije woord. Provocateurs zijn vaakgefrustreerde mensen, die de provocatie bewust zoeken en er persoonlijkbelang bij hebben. Hun kracht is tegelijkertijd hun zwakte. De moed omte zeggen wat je denkt, tegen de stroom in, vergt een hoeveelheidemotionele energie die niet iedereen kan opbrengen. Provocateurs zoekenmet vilein genoegen de pijnpunten op waar zij anderen hard kunnenraken, bij wijze van shocktherapie. Zij plegen uit volle overtuigingverbaal geweld.
Maar die zuiverende agressie wordt meestal ingekleed als het xe2x80x98zeggenvan de waarheidxe2x80x99 (die ze immers in pacht menen te hebben). Hunxe2x80x98waarheidswoedexe2x80x99 is daarmee te vergelijken met die van andere,bijvoorbeeld religieuze fundamentalisten. Bedreigingen aan hun adreszijn daarmee deels hun xe2x80x98eigen schuldxe2x80x99, een reactie op hun eigen scherpeen beledigende toon. De voornaamste schuld ligt natuurlijk bij hunbedreigers, maar waarom is de gedachte taboe dat provocateurs zelfaltijd een kleinere of grotere bijdrage leveren aan het oplopendeconflict? Is het te genuanceerd of te gecompliceerd om te erkennen datreligiekritiek belangrijk is, maar dat sommige religiecritici (zoalsEhsan Jami) vallen in de categorie van mediabeluste aandachtstrekkers?
Het zou goed zijn als we allemaal een grotere dosis onverschilligheid(een dikkere huid, een groter incasseringsvermogen) zouden kweken tenaanzien van beledigingen in het publieke debat. Dat geldt zowel voorsnel aangebrande moslims als voor degenen die het nodig en leuk vindenom moslims te beledigen, omdat verbaal geweld het enige breekijzer zouzijn om hen te bevrijden van hun religieuze illusies en culturelebigotterie. Last but not least zouden we er enorm mee opschietenwanneer we met zxe2x80x99n allen wat meer onverschilligheid zouden ontwikkelenten aanzien van de godsdiensttwisten die ons mooie landje verdelen.Laten we eens ophouden met dat vervelende islamdebat. Het belangrijksteis inmiddels gezegd. Iedereen is al enkele jaren bezig zichzelf opsteeds schrillere toon te herhalen. Paul Scheffers langverbeide boekHet land van aankomst is een afsluiting en geen nieuwe opening van hetdebat. Fitna is tot ieders verbazing platgevallen en het Comitxc3xa9 vanEx-Moslims is ook alweer opgeheven. De moslims in Nederland zijn naFitna (eindelijk!) op een prettige manier verdeeld geraakt. Zo steldeFouad Sidali naar aanleiding van het felle debat tussen de Haagse imamFawaz Jneid en de Amsterdamse stadsdeelvoorzitter Ahmed Marcouch: xe2x80x98Hetidee dat moslims broeders zijn, zit diep, het gevoel een islamitischeeenheid te vormen, is bijna dictatoriaalxe2x80xa6 We moeten laten zien datmoslims volstrekt andere opvattingen kunnen hebben en toch allen goedemoslims kunnen zijnxe2x80x99.
Zo komen we met zxe2x80x99n allen dichter bij het wezen van democratie. Diebestaat er immers niet in dat we het zoveel mogelijk met elkaar eensmoeten worden of saamhorig moeten zijn. Democratie vraagt niet van onsdat we elkaars broeders hoeder moeten zijn (zoals Fortuyn wilde), ofzelfs maar dat we vrienden van elkaar worden. Democratie betekent datwe onze verdeeldheid, ook als die onprettig is, zo goed mogelijk metelkaar moeten zien uit te houden. Dat is al moeilijk genoeg.
Dick Pels is socioloog, publicist enprogressieve-liberaal of sociaal-individualist. Hij publiceerde veleartikelen en boeken over maatschappelijke onderwerpen, waaronder ook devrijheid van meningsuiting. Zijn boek over Pim Fortuyn ( De Geest vanPim, Het gedachtegoed van een politieke dandy) is zijn bekendste werk. Pels heeft zich ook in het islamdebat gemengd en publiceerde vorig jaar het boek Opium van het Volk, over religie en politiek.Hij pleit voor kritisch relativisme dat zich verzet tegen alle hardezekerheden. Hij vindt dat critici van de islam, zoals Geert Wilders,net als radicale moslims te veel vasthouden aan een enkele waarheid,namelijk hun eigen. In het artikel Geert Wilders, de pot verwijt de ketel haaltPels stevig uit naar Wilders. Van Pels mag Wilders zeggen wat hij wil,maar dan moet hij ook kritiek kunnen incasseren en anderen de vrijheidgunnen wat ze willen. Tegelijkertijd is hij ook voor een kritischerehouding bij linkse partijen ten opzichte van religies. Links moetvolgens hem niet meewerken aan een rehabilitatie van religiositeit enspiritualiteit. Meer op zijn website
Links:
verslag van het debat op 24 april met o.a. Dick Pels, Carel Brendel, Rene Danen, Fouad Sidali, Marije Cornelissen, Martin Verbeet, Asis Aynan en Kustaw Bessems
De inleiding van Carel Brendel
De column van Abdellah Tallal
Allochtonenweblog 
Enkele slordigheden ontsieren het interesante betoog van Dick Pels.
1) Wilders zei dat de koran verboden moest worden in een ingezonden brief waarin hij stelde dat als Mein Kampf verboden was, dat ook voor de koran zou moeten gelden.
Deze toevoeging is relevant in een discussie over vrije meningsuiting.
2) De pars pro toto-stelling van Dick Pels is een verkapte ad populum-drogreden. Geert Wilders noemt de islam een afschuwelijk geloof en legt ook uit hoe hij daar bij komt, maar zegt daarnaast op zich niets tegen moslims te hebben (zo lang zij hun geloof niet fanatiek beleven).
Moslims identificeren zich echter totaal met de islam; dat verklaart waarom ze niet tegen kritiek kunnen. Ze conceptualiseren hun geloof ongeveer zoals de sociologische categorie ras of etnische afkomst.
Hier aangekomen in zijn betoog doet Pels dat eigenlijk ook: hij identificeert zich met de moslimse manier van kijken en verschuilt zich daarmee impliciet achter de mohammedaanse minderheid.
Ongeveer net zo als hij dat Geert Wilders met zijn blanke minderheid voor de voeten werpt.
Helaas vervalt Pels aan het eind in pedagogisch ollectivisme (“we” moeten “met z’n allen” dit of dat). Ook bij Tariq Ramadan zie je dit type bezweringen die het debat allen maar doodslaan.
Want niet “wij” maar “zij”, de moslims, hebben op dit ogenblik de meeste moeite met beledigingen en godsdiensttwisten.