Marjo Buitelaar over Marokkaanse migrantendochters

Marjo Buitelaar, hoofddocent antropologie van moslimsamenlevingen inGroningen, heeft een boek geschreven over de xe2x80x98verweven loyaliteiten vanhoogopgeleide migrantendochtersxe2x80x99, Van huis uit Marokkaans. Anja Meulenbelt besprak het boek op haar website. Hieronder haar recensie.

Het is een rijk boek geworden – Buitelaar is niet over xc3xa9xc3xa9n nacht ijsgegaan, ze is een betrokken onderzoekster, die Arabisch heeft geleerden langdurig in Marokko is geweest – met de vrouwen die ze heeftgeinterviewd heeft ze tien jaar later het gesprek weer heropend:daardoor zie je hoe ze zich verder hebben ontwikkeld, hoe ze zijnveranderd, maar ook hoor je van henzelf hoe ze de afgelopen jaren inNederland hebben ervaren. En dat sluit erg aan bij het verhaal dat ikhier hield aan de hand van het boek van Jean Tillie. Zijn verhaal isschematisch, ondersteund door onderzoek, maar het verhaal van Buitelaarmaakt het weer persoonlijk en geeft er kleur aan.

Voor mij is het boek vooral verdiepend maar ook bevestigend: niettoevallig aangezien ik me al jarenlang bezig houdt met de emancipatievan migrantenvrouwen, en veel van hen persoonlijk ken. Zo is het voormij niet nieuw dat de vrouwen niet de islam als belemmering hebbenervaren bij hun emancipatie, maar wel de traditionele verhoudingenthuis, en van hun omgeving. En ook dat die spanning door de huidigeislamofobe sfeer voornamelijk is versterkt.

Het is interessant dat Buitelaar er voor heeft gekozen omhoogopgeleide vrouwen te interviewen: zij ervaren het verschil tussenwat ze zelf hebben bereikt en hoe hun ouders leven het sterkst, enhebben daarom de meeste tekst over wat emancipatie vanmigrantendochters/moslimaxe2x80x99s inhoudt, en hoe dat verschilt met dewesterse opvattingen. Over die emancipatie heb ik het hier, en ook overhoe de vrouwen de situatie in Nederland ervaren – themaxe2x80x99s die hetmeeste aansluiten bij het betoog dat ik hier nu houd, maar er zit nogveel meer in – dus lees het zelf. Het is ook prettig en toegankelijkgeschreven.

Buitelaar noemt het xe2x80x98verweven loyaliteitenxe2x80x99, ik noemde dat vroegerdubbele loyaliteiten: de meeste zich emanciperende migrantendochtersproberen rekening te houden met hun familie, deels omdat ze zijngrootgeworden met een groter verantwoordelijkheidsgevoel voor de eigenomgeving dan de doorsnee westerling, maar versterkt door het feit datze heel goed beseffen wat hun ouders er voor over gehad hebben, alsmigranten, om hen de kans te geven vooruit te komen. En die loyaliteitwordt nog eens versterkt door de pijn van hoe er over moslims in hetalgemeen, en dus ook over hun ouders, wordt gepraat en geoordeeld.

Het verklaart, opnieuw, waarom het emancipatiemodel van Ayaan HirsiAli voor de migrantendochters in Nederland niet werkte: haar idee wasdat moslimvrouwen zich van hun sociaal-culturele en religieuzeerfenissen moesten ontdoen om te emanciperen, en elk vasthouden aantraditie of religie was in haar ogen xe2x80x98achterlijkxe2x80x99. Kortzichtig, noemtBuitelaar dat: zonder uitzondering hebben de gexc3xafnterviewde vrouwen zichenorm gexc3xabmancipeerd, zonder dat ze voor de xe2x80x98exit-optiexe2x80x99 gekozen hebben.Breken met thuis, het voelt als zelfverloochening. xe2x80x9cIn de ogen vanxe2x80x98verlichtingsfundamentalistenxe2x80x99 als Hirsi Ali is alleen de autonomie vanhet individu voorwaarde voor zelfverwerkelijking en een authentiekzelf, de keuze om trouw te blijven aan belemmerende familiebanden, zijnin haar ogen een teken dat de vrouwen nog niet voldoende zijngexc3xabmancipeerdxe2x80x9d. Daar tekent zich een belangrijk onderscheid af met hetideaalbeeld van het westerse feminisme dat vooral gestoeld is op hetbeeld van het autonome individu, hoe autonomer en individualistischer,hoe gexc3xabmancipeerder, leek het. (Hoewel ook toen al duidelijk was datdat ideaal van het autonome individu voor veel vrouwen niet opging: erwaren veel vrouwen met meer dan xc3xa9xc3xa9n loyaliteit, en bindingen diebelangrijk voor hen waren, denk aan arbeidersklasse, of aan joodse enzwarte vrouwen).

Voor de migrantendochters is rigoureus breken met de familie geenoptie, al zijn er vrouwen bij die als meisje wel eens van huis zijnweggelopen. Ze zouden zelf doodongelukkig worden wanneer hun eigenvrijheid ten koste zou gaan van het nest waar ze loyaal aan zijn, enveel van de verhalen gaan over het vinden van het evenwicht, hetonderhandelen, het voorzichtig opbouwen van vertrouwen, en soms hetrisico nemen op ruzie. De meeste vrouwen zijn er trots op dat het ze isgelukt om zo ver te komen, zonder met hun familie te breken.

Dat spanningsveld, emancipatie tussen autonomie en verbondenheid,wordt in het boek van Buitelaar mooi uitgewerkt. De spanning achter deboodschap die je meekreeg: grijp alle kansen die Nederland te biedenheeft om hogerop te komen, maar blijf tegelijkertijd loyaal aan jeouders. Dat is soms moeilijk geweest of zelfs tegenstrijdig: want dewereld ingaan om hogerop te komen impliceert ook meerbewegingsvrijheid, en dat roept weer angst op: scherp toezicht op debewegingsvrijheid van vrouwen en een bepaalde mate van seksesegregatiewordt als traditie meegenomen maar wordt juist inmigrantengemeenschappen nog sterker dan in het land van herkomst, waarhet gaat om de gevaren die de dochter bedreigen in een vreemdesamenleving.

De meeste vrouwen leiden een ander leven dan hun ouders zich haddenvoorgesteld, maar ze worden gerespecteerd om wat ze bereikt hebben. Zehebben geleerd te manoeuvreren tussen twee vuren: ten op zichte vanmensen van Nederlandse afkomst bewijzen dat je als Marokkaanse nietachterlijk of onderdrukt bent, en ten op zichte van de mensen metMarokkaanse achtergrond, dat je nog een van hen bent, dat je je wortelsniet verloochent en geen xe2x80x99slechte vrouwxe2x80x99 bent die haar famillie teschande zet.

De vrouwen waren pioniers, de eerste migrantendochters die hogeropkwamen. De kinderen na hen hebben het op een bepaalde manier almakkelijker, ze hebben een voorbeeld, hun ouders zijn misschien minderangstig bij de grotere vrijheid ook voor hun dochters, en ze hebbenmeer aan elkaar. Daartegenover staat dat het klimaat niet erg vrijer envrolijker is geworden. De gexc3xafnterviewde vrouwen houden geen blad voorde mond, juist zij, die al hebben bewezen zich uitstekend in te kunnenpassen in Nederland zijn kwaad over hoe er over moslims wordt gepraat.Het is er de afgelopen tien jaar in Nederland niet leuker op geworden.Zoals Tillie het heeft over de psychologische onveiligheid, zowel aande kant van de autochtonen als aan de kant van de moslims, zegt ook eenvan de vrouwen het:

xe2x80x9cAls persoon met een moslimachtergrond kreeg je na 11september en de moord op Fortuyn geen tijd om na te denken. Voordat hettot je doordrong wat er in de wereld gebeurde, kwam er zoxe2x80x99n golf vanvuilbekkerij en agressie richting moslims! En moslim, dat ben ik ook!Eigenlijk krijg je in Nederland de kans niet om gematigd te zijn. Jevoelt je iedere keer in een hoek geknuppeld. Dus toen dacht ik: laatmaar. Ik ben afgehaakt, had geen zin meer om aan de discussie mee tedoen.
Het rare is, ik ben – of was – xc3xb3xc3xb3k trots op mijn Nederland. Maar datwordt steeds meer uitgehold. Ze hebben het maar over de moslims en desharia. Waar ik zo trots op ben in Nederland is dat je anders mochtzijn; ringetje door je neus doen, je haar groen verven en toch een baankrijgen. En nu, uit angst voor de moslims, raken we een heleboelrechten kwijt. Zoxe2x80x99n discussie in de Tweede Kamer over de boerka, waarheb je het over? Ik zou niet weten op wie ik nog moest stemmen. Ik denkdat ik die Nederlanders die op P
im Fortuyn stemden nu wel begrijp. Zijvoelen zich verweesd. Nu voelen wij ons verweesd.

In de woorden van sommige vrouwen zijn de moslims in toenemende matede pispaal geworden waar je alles op kunt afschuiven wat niet goed gaatin het land.xe2x80x9dHelaas moet ik zeggen dat de islam in Nederland lijdtonder een vrij vertroebeld beeld doordat het is gekneed door detradities van plattelandsmensen. Maar dat is niet de islam. We hebbenhet niet over de islam als een man het salaris van zijn vrouw afpaktxe2x80x9d.

Vrijwel zonder uitzondering vinden de gexc3xafnterviewde vrouwen dat hethuidige sociaal-politieke klimaat hen minder flexibiliteit en vrijheidbiedt om zelf te beslissen hoe ze zich als Nederlands burger vanislamitische huize willen presenteren dan tien jaar geleden mogelijkwas. En daarbij gaat het niet alleen om de dialoog met niet-moslims,maar ook de groepsdruk van de eigen kant, dat ze eenduidig moetenkiezen voor hun xe2x80x98eigen groepxe2x80x99.

xe2x80x9cIk werd gereduceerd tot xc3xa9xc3xa9n label: moslim. Dat heeftmij veel pijn gedaan. Ik ben opgegroeid met het idee dat ik gewoon eenAmsterdamse meid ben. Toen ik studeerde kreeg ik de eerste klap. Toenwerd ik opeens xe2x80x98de anderxe2x80x99, xe2x80x98de buitenlanderxe2x80x99, xe2x80x98de Marokkaanxe2x80x99. Maar na9/11, ja, toen werd ik opeens xe2x80x98de moslimxe2x80x99.

Steeds maar in de verdediging te moeten, je kapot ergeren aan dekarikaturen van de islam zoals Hirsi Ali en Wilders die neer hebbengezet. De meeste vrouwen zijn moe van om zich nog langer in te zettentegen de eenzijdige beeldvorming over moslims. xe2x80x9cOver welk onderwerp jehet ook hebt dat met islam of moslims te maken hebt, steevast beginnenze over criminele Marokkaanse jongerenxe2x80x9d.

Voor een aantal van hen was een beslissend moment maart 2007, toenWilders de kwestie met de dubbele paspoorten aanzwengelde, en dezojuist geinstalleerde staatssecretarissen Albayrak en Aboutaleb werdenverdacht van een tekort aan loyaliteit met Nederland. Een tweede momentwas toen Ayaan Hirsi Ali, gxc3xa9xc3xa9n vriendin, er uit gezet dreigde teworden. xe2x80x98Als Hirsi Ali er al niet bij hoort, wie ben ik dan?xe2x80x99 Detwijfel die uitgesproken werd bij de loyaliteit van Nederlanders meteen dubbele nationaliteit hebben de meeste vrouwen ervaren als een klapin hun gezicht:

Ik ben heel boos om die dingen. Zoals ik zei: het is metmijn identiteit verweven. Aan de ene kant de vrijheid hebben inNederland om groen haar te hebben als je dat wilt en aan de andere kantwillen dat bepaalde vrijheid van burgers ingedamd worden. Dat vind ikheel erg en het raakt mij, omdat ik voor hen die moslim ben. Het isniet zo dat ik mij persoonlijk beledigd voel als iemand de islamaanvalt. Ik vind het bijvoorbeeld te gek voor woorden als eentoneelstuk niet opgevoerd zou mogen worden. Maar dat dubbele paspoort,ik kan toch nauwelijks zeggen dat die discussie niet over mij gaat? Hetgxc3¡xc3¡t over mij! Ik heb dat dubbele paspoort. En zij hebben het overloyaliteit? Ik heb potverdorie mijn hele werkzame leven geinvesteerd inde Nederlandse samenleving en nu wordt dat in twijfel getrokken, zevragen zich af of ik wel zuiver ben. Mijn integriteit wordt in twijfelgetrokken. Terwijl ik hier geworteld ben, me hier jarenlang Nederlanderheb gevoeld.

Een paar vrouwen vonden het dermate krenkend dat ze zeiden – als heter op aan zou komen – hun Nederlandse paspoort in te leveren.

xe2x80x9cEen land dat mij nogmaals laat kiezen terwijl ik al eenkeus heb gemaakt en mij daar niet serieus in neemt, dat land is hetniet waard om nog een keer voor te kiezen. Ik kies voor Nederland,vanwege het staatssysteem hier. In de praktijk klopt het niet altijd,maar de inzet is er. Maar als je op zulke basale elementen mensen demaat gaat nemen, dan ben je niet goed bezig. Ja, dan zijn we bijnaterug bij mensen als Hitler, die zei dat je blauwe ogen moet hebben,tot het Arische ras moet behoren.xe2x80x9d

De vraag voor een aantal van hen is of het xe2x80x98anti-moslimklimaatxe2x80x99 overzal waaien, of dat het onder leiding van politici als Wilders nog ergerwordt? Sommige vrouwen houden rekening met de mogelijkheid dat moslimsop een gegeven ogenblik tot ongewenste ingezetenen worden verklaard. Endan is de vraag: wil je dan nog blijven?
Wil je je kinderen wel op laten groeien in zoxe2x80x99n klimaat? Een wereld vanxe2x80x98wijxe2x80x99 en xe2x80x98zijxe2x80x99. Westen versus Oosten, moslims versus niet-moslims, isdat een wereld waarin je je kinderen groot wilt brengen? xe2x80x9cIk heb driemeiden, die moeten hier straks hun weg gaan, hun plek gaan vinden. Ikdenk dat het voor hen moeilijker zal worden dan het voor mij isgeweest.xe2x80x9d

Juist dat, die onzekerheid of ze hier wel gewenst zijn, en of kunkinderen hier wel gewenst zijn, maakt dat een aantal vrouwen deachterdeur naar Marokko open laten staan, je moet kunnen vluchten, danwel al om zich heen kijken naar welk ander land ze zouden kunnenemigreren.

Ik zei het tijdens die xe2x80x98paspoortencrisisxe2x80x99 ook: het is alsof jemensen dwingt tussen moeder en vader te kiezen. Zo zei een vrouw hetook in Buitelaars boek: xe2x80x9cIk beschouw Marokko als mijn moeder enNederland als mijn vaderxe2x80x9d. En er is geen reden om te denken dat deloyaliteit aan de ene af zou gaan van de loyaliteit aan de andere.

Hun verhaal is een indringende illustratie van de visie die Jean Tilliemet ons deelt: er is sprake van een vicieuze cirkel: het wantrouwentegen Nederlandse moslims bevestigt zichzelf. Wantrouwen ook tegen hendie al jaren geheel gexc3xafntegreerd zijn, soms beter Nederlands sprekendan Marokkaans-Arabisch of Berbers, die zich vergaand hebben ingevoegdin de Nederlandse samenleving en hun steentje bijdragen, als zelfs zijzich gewantrouwd voelen en zich op hun beurt terugtrekken in de eigenkleine kring, moe van de vooroordelen, moe van het uitleggen, hoeoverbrug je die kloof dan nog?

Meer over het boek van Buitelaar hier op de website van de uitgeverij