Benader de scheiding tussen kerk en staat pragmatisch

Terwijl in Uruzgan met geld van de Nederlandse overheid moskeexc3xabn worden opgeknapt, is diezelfde overheid binnen de Nederlandse grenzen bijzonder huiverig om samen te werken met moskeeorganisaties. Voor de beslissing om de bouw van een moskee in Afghanistan te financieren, gelden volgens minister Van Middelkoop (Reformatorisch Dagblad, 30 maart 2007 ) xe2x80x9cpragmatische redenenxe2x80x9d, terwijl het vooral xe2x80x9cprincipixc3xable bezwarenxe2x80x9d zijn die samenwerking met moskeexc3xabn in Nederland bemoeilijken. In Afghanistan is Nederland in oorlog en in oorlog staat het resultaat voorop. Om de xe2x80x98hearts and mindsxe2x80x99van de Afghanen te winnen is het geen probleem een moskee te financieren. In Nederland worstelen we met de scheiding tussen kerk en staat en dat blijkt een lastige horde bij het ontwikkelen van een effectief beleid om radicalisering te voorkomen. Beter zou zijn ook in Nederland het resultaat voorop te stellen en te kiezen voor een pragmatische benadering.  Een artikel van Lisa Arts en Ewoud Butter.

Moskeeorganisaties en de vaak aan deze organisaties gelieerde stichtingen, zouden een belangrijke rol kunnen spelen bij het tegengaan van vormen van islamitische radicalisering. Jean Tillie en Marieke Slootman die in opdracht van de gemeente Amsterdam onderzoek deden naar processen van radicalisering, formuleerden in Processen van Radicalisering onder andere de volgende aanbevelingen:

• Ondersteun moskeexc3xabn in de omgang met radicaliserende jongeren.
• Docenten en moskeebesturen moeten worden toegerust radicalisering te herkennen en ze moeten leren hoe ermee om te gaan zodat jongeren zo min mogelijk afgestoten worden.

In diverse Nederlandse gemeenten, waaronder ook de gemeente Amsterdam, is samenwerking met moskeeorganisaties echter een gevoelige kwestie. Hieraan ligt vaak de principixc3xable vraag ten grondslag in hoeverre samenwerking met deze organisaties op gespannen voet staat met de scheiding tussen kerk en staat. De laatste jaren is het de trend te kiezen voor het Franse model van laxc3xafcitxc3xa9 met een a-religieuze overheid. Het is de vraag of dat in de Nederlandse context een rexc3xable optie is.

Scheiding kerk – staat
Er is sprake van een scheiding van kerk en staat wanneer de overheid geen formele zeggenschap heeft over interne kerkelijke aangelegenheden en andersom de kerk niet over de staat. Het gaat hierbij vooral om het organisatorisch en bestuurlijk gescheiden houden van kerk en staat. Dat lijkt heel simpel en volgens sommigen is dat het ook. Zo zei Sadik Harchaoui (directeur Forum) tijdens de Socrateslezing 2008: xe2x80x9cDe scheiding tussen kerk en staat is helemaal niet ingewikkeld. Het is zelfs heel simpel: gewoon gxc3xa9xc3xa9n inmenging door de overheid in de religie! Dat er ingewikkeld mee omgegaan wordt, is iets andersxe2x80xa6xe2x80x9d
En minister van Justitie, Hirsch Ballin, zette in een toespraak bij de ondertekening van het erkenningsovereenkomst van het Contactorgaan Moslims en Overheid (CMO) als Islamitische Zendende Instantie uiteen wat het principe van scheiding tussen kerk en staat inhoudt:  xe2x80x9c(xe2x80xa6) Hoe invulling aan deze geestelijke bijstand wordt gegeven, daar gaat de staat niet over. Ook dat is een van de kenmerken van onze rechtsstaat: de scheiding tussen kerk en staat. De overheid mengt zich niet in de religieuze en levensbeschouwelijke overtuiging van haar burgers, uiteraard mits de door de rechtsorde gestelde grenzen in acht worden genomen. Het is een principe dat goede betrekkingen tussen xe2x80x9ckerkxe2x80x9d en xe2x80x9cstaatxe2x80x9d niet uitsluit, maar juist mogelijk maakt.xe2x80x9d Helemaal niet zo ingewikkeld dus, in navolging van Harchaoui. Zo lang niemand de wet overtreedt, mag iedereen geloven wat hij of zij wil. De overheid zal zich niet bemoeien met de inhoud van dat geloof.

Dat is de theorie. En zoals altijd is de praktijk ook hier een stuk weerbarstiger. De scheiding tussen kerk en …

staat, die in Nederland al in 1795 door de Fransen formeel werdgeregeld, blijkt namelijk niet altijd zo helder en scherp als vaakwordt voorgespiegeld.

Allereerst betekent de Nederlandse invulling van het principe tussende scheiding van kerk en staat niet dat de overheid en de publiekeruimte, zoals bij de Franse laxc3xafcitxc3xa9, volledig a-religieus zijn. Daaromkent Nederland bijvoorbeeld een bede na de troonrede, de tekst "God zijmet ons" op de euro en het ambtsgebed in sommige gemeenteraden. Ondereen neutraal overheidsbeleid wordt in Nederland een beleid verstaan datverschillende geloofs- en levensbeschouwelijke tradities inevenredigheid tegemoet komt. xe2x80x98Voor elke gulden aan openbaar onderwijsook een gulden aan (goed) christelijk onderwijs,xe2x80x99 zo klinkt het.Hierbij wordt vaak een beroep gedaan op artikel 6 van de Grondwet,waarin staat dat ieder het recht heeft zijn godsdienst oflevensovertuiging, individueel of in gemeenschap met anderen, vrij tebelijden.

Staatsrechtgeleerden verschillen echter van mening over de interpretatie van dit artikel. Sommigen, waaronder Hirsch Ballin vinden dat dit verder strekt dan het louterwaarborgen van de godsdienstvrijheid. Zij vinden dat dit grondrechtook een sociale component heeft, namelijk dat iedereen, ook desociaal-economisch zwakkere, volledig van zijn godsdienstvrijheid moetkunnen genieten. Dit kan volgens hen betekenen dat  er op de overheideen beroep wordt gedaan om voorzieningen te treffen om degodsdienstvrijheid te garanderen.

Op artikel 6 wordt vaak een beroep gedaan om uitlatingen en gedragingente rechtvaardigen die strijdig zijn met andere wetten en regels. Hoewelhet grondwetsartikel  bedoeld was om de scheiding tussen kerk en staatte garanderen, dwingt het de overheid en de rechterlijke macht volgenshoogleraar Paul De Beer juist keer op keer zich nadrukkelijk metgodsdiensten en levensovertuigingen bezig te houden en deze teinterpreteren. Immers, om vast te kunnen stellen of iemand terecht eenberoep doet op de vrijheid van godsdienst, moet je kunnen bepalen ofiets een godsdienst is en waar deze voor staat. Zijn winti enscientology bijvoorbeeld godsdiensten en is het dragen van eenhoofddoekje verplicht voor een islamitische vrouw? Om vast te kunnenstellen of een bepaald gedrag of bepaalde uitspraken voortkomen uit eenbepaalde religieuze overtuiging, kan alleen wanneer een religie wordtgexc3xafnterpreteerd. 

De Beer geeft als voorbeeld het dragen van de hoofddoek door vrouwen.Er bestaat onder moslims geen overeenstemming of dat verplicht is.Wanneer de overheid het dragen van een hoofddoek in een publiekefunctie toestaat vanwege de godsdienstvrijheid, dan geeft zij hiermeeimpliciet te kennen dat zij erkent dat de islam de hoofddoekvoorschrijft. Maar ook wanneer de overheid ambtenaren juist vanwege descheiding van kerk en staat verbiedt een hoofddoek te dragen, erkentzij dat het hoofddoekje een religieus symbool is.
Paul de Beer pleit er voor dat de overheid zich onthoudt van elkeinterpretatie van een geloof. Hij ziet liever dat wordt gekozen voor pragmatische afwegingen. Dus, toets het dragen van een hoofddoekje, eenkruis of een keppeltje aan algemeen geldende kledingsvoorschriften voorambtenaren in een publieksfunctie. Behandel discriminerende uitlatingendie worden gedaan door gelovigen niet als religieuze uitingen, maartoets ze aan de vrijheid van meningsuitin
g. Steun een imamopleidingniet vanwege religieuze overwegingen, maar op basis van dezelfdecriteria die voor andere (hogere) opleidingen gelden, namelijk of er opde arbeidsmarkt behoefte bestaat aan bepaalde beroepskwalificaties en-competenties.
Een dergelijke pragmatische aanpak zou ook gekozenkunnen worden bij de samenwerking met moskeeorganisaties.

Relatie met moskeeorganisaties
In juni 2007 werd bekend dat de gemeente Amsterdam eerder middels heterfpacht een lening had gegeven aan de Turks conservatieve stromingMilli Gxc3xb6rxc3xbcs, onder andere om te voorkomen dat Milli Gxc3xb6rxc3xbcs voor definanciering van de bouw van de Westermoskee een beroep zou doen opgeldschieters uit het buitenland. Toen dit in zomer van 2007 bekendwerd, sprak een meerderheid van de Amsterdamse gemeenteraad zich uittegen overheidsbemoeienis met de religieuze koers van een organisatieen werd het gemeentebestuur in een motie van de PvdA gevraagd om inhaar contacten met religieuze organisaties vooral het middel van dedialoog in te zetten. Diezelfde gemeente Amsterdam ondersteundeoverigens destijds nog wel het islamitische debatcentrum Marhaba, dataanvankelijk vooral als doel had de totstandkoming van een Europese(liberale) islam te stimuleren.   

In de strijd tegen radicalisering worden moskeeorganisaties en dedaaraan gelieerde stichtingen als belangrijke partners van de overheidgezien. Maar hoe geef je als lokale overheid vorm aan dat partnerschap?Je kunt het beperken tot overleg en het stimuleren van de dialoog, maarje kunt ook aan moskeeorganisaties vragen of stimuleren activiteiten teontwikkelen om radicalisering te voorkomen en melding te maken vanradicaliserende jongeren. Sommige overheden willen ook een beroep doenop het religieuze gezag van imams, bijvoorbeeld om jongeren tederadicaliseren en ze religieuze alternatieven te bieden. In dergelijkegevallen ontkom je er moeilijk aan moskeeorganisaties of imams tefaciliteren. 
Afhankelijk van de kleur van de politieke meerderheid en onzekerheidover de uitleg van het beginsel scheiding kerk-staat wordt lokaal eenverschillende invulling gegeven aan de relatie van de overheid metislamitische groeperingen. In sommige gemeenten, waaronder de laatstejaren ook de gemeente Amsterdam, leidt onduidelijkheid over descheiding tussen kerk en staat tot een rem op de ontwikkeling van hetradicaliseringsbeleid. Volgens Jan Beerenhout (deskundig op gebied vanmigranten en islam) maakt de onhandigheid van de overheid de scheidingtussen kerk en staat zelfs een sta-in-de-weg voor fatsoenlijkeintegratie door migranten in de Nederlandse samenleving.xe2x80x9d

Vooral het geven van financixc3xable ondersteuning aan (activiteiten van)religieuze organisaties ligt in Nederland gevoelig. In 1983 kwam er eeneind aan de financixc3xable staatsteun aan kerken met de invoering van deWet bexc3xabindiging financixc3xable verhouding tussen Staat en Kerk. Tochbesteedt de Nederlandse regering zoals eerder aangegevenontwikkelingsgeld aan de bouw of reparatie van moskeexc3xabn in Uruzgan; ookworden kerkelijke gebouwen zoals de Portugese synagoge in Amsterdam metstaatssteun gerestaureerd als beeldbepalend monument. Volgens destaatscommissie Hirsch Ballin (1988) betekent de scheiding tussen kerken staat niet dat de staat geen steun kan verlenen aan xe2x80x9cgeestelijkegenootschappen, mits de organisatorische en de belijdenisvrijheid wordtgerespecteerd, de genootschappen op gelijke voet worden behandeld en deoverheid zich onthoudt van maatregelen die ertoe strekken een bepaaldegodsdienstige of levensbeschouwelijke richting te bevorderen ten kostevan andere richtingen.xe2x80x9d (Shadid en Van Koningsveld (1990), Moslims inNederland)

Pragmatische aanpak
Het uitgangspunt bij het formuleren van radicaliseringsbeleid zoupragmatisch moeten zijn en niet ideologisch. De lokale overheid moetzich verre houden van de religie en kan ook niet haar voorkeuruitspreken voor een bepaalde religieuze stroming. Orthodoxie enextremistisch gedachtengoed an sich zijn in Nederland niet strafbaarzolang de wet niet overtreden wordt. Waarin een burger gelooft isimmers een zaak van de burger en niet van de overheid.

Op deze regel zijn uitzonderingen. Bijvoorbeeld wanneer op grond vangeloofsovertuigingen andere (grond)wetsartikelen worden overtreden.Discriminatie op grond van bijvoorbeeld sekse, seksuele voorkeur ofetniciteit is hiervan een goed voorbeeld. Maar de overheid moet zichook met religie bemoeien wanneer de veiligheid en bewegingsvrijheid vanandere burgers in het gedrang komt. Gedachten en ideexc3xabn die mensenaanzetten tot geweld of die een gevaar kunnen opleveren voor (hetvoortbestaan van) de democratische rechtsorde, eventueel door middelvan ondemocratische methodes zijn geen particuliere aangelegenheidmeer, maar zijn van algemeen belang. Dergelijk gedachtengoed dienttijdig te worden gesignaleerd en dient weerwoord te krijgen vanweerbare, gexc3xafnformeerde burgers.

In het geval van het tijdig signaleren van specifiek islamitischextremistisch gedachtengoed en het weerbaar maken van burgershiertegen, is samenwerking met moskeeorganisaties onvermijdelijk. Dezeorganisaties, inclusief hun achterban en hun geestelijke voorgangers,kunnen islamitisch extremistisch gedachtengoed als eerste signaleren enkunnen hiertegen in het geweer komen met de inzet van gezagsdragers envan de mensen (familie, vrienden) uit de directe omgeving van degenedie radicaliseert. In bijvoorbeeld de Amsterdamse stadsdelen Oost enSlotervaart wordt daarom samengewerkt met moskeeorganisaties. Samen metmoskeeorganisaties, of de aan deze organisaties gelieerdesociaal-culturele stichtingen worden activiteiten ontwikkeld dievoorkomen dat moslims in Nederland met hun rug naar de samenleving gaanstaan, of erger, zich met geweld tegen de samenleving keren. Hierbij isnadrukkelijk ook aandacht voor het bevorderen van maatschappelijkeparticipatie en het tegengaan van discriminatie.   

Het schiet niet op de aanpak van radicalisering te laten verlammen doordiscussies over de scheiding tussen kerk en staat. Een pragmatischeaanpak samen met moskeeorganisaties behoort tot de mogelijkheden en ismisschien wel de enige manier om effectief de radicalisering aan tepakken. Op die manier kunnen ook de hearts and minds van moslims inNederland worden gewonnen of behouden blijven.

Lisa Arts en Ewoud Butter zijn beiden redacteur van het Allochtonenweblog. Daarnaast inventariseren zij bij ACB Kenniscentrum (beleids)initiatieven die worden genomen om radicalisering tegen te gaan. Bijzondere aandacht besteden ze daarbij aan de mogelijke rol van de moskee.