Pieter Nieuwenhuijsen en Jan Beerenhout (foto) hebben samen een jaargewerkt aan een artikel dat deze maand is verschenen in Socialisme enDemocratie, het blad van de Wiardi Beckmanstichting (wetenschappelijkbureau van de PvdA). Het artikel is, in de woorden van Jan Beerenhout"een poging om de PvA en andere belangstellenden uit de verkrampteallochtoon-autochtoon-discussie te halen door wat bouwstenen aan tedragen voor een zakelijke(r) en humane(r) benadering vanmigratie-(e-,im- en re-) vraagstukken, en de e-,im–remigrant: delandverhuizer. Hieronder het artikel van Nieuwenhuijsen en Beerenhout.
De multiculturele samenleving, de islam en de PvdA: gezellig wil hetmaar niet worden. Zeker, de koers van de partij is met de jarenrealistischer geworden. Vrijblijvend beleid heeft plaatsgemaakt vooreen eisenpakket van inburgering en gedwongen taalles. Problemen wordenscherper benoemd. De bijstellingen werden opgetekend in het rapport vande commissie-Patijn (2005) en vervolgens door een partijcongresgecanoniseerd (1). Maar koersvast is de PvdA daarmee allerminst. Keerop keer vormt ze het middelpunt van xe2x80x98multiculturelexe2x80x99 incidenten endorpsruzies met steeds hetzelfde patroon: de partij heeft haarmulticulturele agenda onvoldoende op orde, raakt onzeker enherbevestigt aldus het beeld van stuurloosheid.
Begin 2006 merkte Wouter Bos op dat het de PvdA inzake het vraagstukvan de multiculturele samenleving aan zelfvertrouwen ontbreekt (2). Dat was geen woord te veel gezegd. In de aanloop naar deKamerverkiezingen raakte de campagne ontregeld door de onbeholpenaanpak van de Armeense kwestie. Na de formatie liet de partij zichoverrompelen door Geert Wildersxe2x80x99 aanval op de dubbele nationaliteit vantwee van haar staatssecretarissen. Het geloofsconvenant rond de bouwvan een moskee dat de Amsterdamse lokale overheid – op initiatief vanPvdA-bestuurders – sloot met Milli Gxc3xb6rxc3xbcs, was terecht omstreden. Inhaar eerste grote interview zorgde minister voor Integratie EllaVogelaar voor verwarring met speculaties over de komst van eenxe2x80x98joods-christelijk-islamitischexe2x80x99 cultuur in Nederland (3). En dan waser het zomertheater rond de oprichting van een comitxc3xa9 voor ex-moslimsdoor partijlid Ehsan Jami, dat de PvdA-top bijna tot een zenuwinzinkingbracht. xe2x80x98De partijleiding is in lichte paniekxe2x80x99, oordeelde deMaleisische islamhervormer Farish Noor, die onlangs bij de partij opbezoek was (4).
Deels is wat we hier zien de tragiek van de gematigde koers. Als hetgaat om een zo hitsig geworden thema als de multiculturele samenlevingdoen de gematigden het niet gauw goed, in de ogen van velen. Maar juistdan komt het erop aan te beschikken over een helder en consistenthandelingsrepertoire. De PvdA is paniekerig waar je haar zelfbewust inde voorhoede zou mogen verwachten. De emancipatie van kwetsbaren in desamenleving is altijd haar historisch project geweest. Bovendien, geenpartij heeft een zo groot aandeel allochtonen onder haar kiezers,actieve leden en gekozen bestuurders, met name in de grote steden. Inde woorden van cineast en partijlid Eddy Terstall: xe2x80x98De PvdA heefttachtig procent van de actieve allochtonen in de achterban. Dat is hetspeelveld. Rechtse politici kunnen veel roepen, maar die zitten op detribune. Als bij de PvdA de slag naar moderniteit kan worden gemaakt,is de maatschappelijke winst enorm.(5)xe2x80x99
Een mooi toekomstbeeld, maar intussen verharden zich deinterculturele betrekkingen. Oude en nieuwe Nederlanders staan in veelopzichten als vreemden tegenover elkaar. Of je er nu het JaarrapportIntegratie van SCP, CBS en WODC (6) op na slaat of een (veelbesproken)onderzoek van Motivaction (7), de wederzijdse vervreemding slaat je inhet gezicht. Recenter onderzoek van Motivaction (8) levert weliswaareen iets gematigder beeld op, maar een grote meerderheid blijftafwerend staan ten opzichte van allochtonen xe2x80″ iets waarvan volgens deonderzoekers overigens al sinds het einde van de jaren zeventig sprakeis. En ook de terugkeer van het individuele geluksgevoel onderNederlanders, waarvan het SCP onlangs melding maakte, geldt nog nietvoor de multiculturele samenleving (9).
Dat immigratie metfricties gepaard gaat, is op zichzelf geen nieuws. Maar dat inNederland – net als in sommige andere Europese landen – die frictiesaanleiding geven tot regelrechte crisisgevoelens, moet een bijzondereachtergrond hebben. Ten minste vier factoren spelen hier een rol. Deeerste is tijd. In een relatief korte periode van enkele decennia moesteen omvangrijke stroom immigranten worden verwerkt. De daaraanverbonden problematiek is te laat onderkend, ook al uit onervarenheidmet het fenomeen immigratie. Mondialisering is de tweede factor.Moderne transport- en communicatiemiddelen maken het migranten mogelijkom nauwe banden met hun thuisland in stand te houden, wat deconstructie van hybride identiteiten in de hand werkt en processen vanaanpassing en assimilatie afremt. De derde factor is de manifestatie,ook in Nederland, van de politieke islam. In zijn meest extreme vormverbindt die een orthodoxe religieuze interpretatie aan een strategievan geweld, gericht op vernietiging of ontregeling van de samenlevingenen instituties van de xe2x80x98ongelovigenxe2x80x99 (10). Ten slotte is in Nederlandook de hoge bevolkingsdichtheid een drukkende factor.
Naar een nieuw discours: immigratie
In dit maatschappelijke klimaat bestaat behoefte aan een xe2x80x98grootverhaalxe2x80x99 dat uitstijgt boven het huidige, onvruchtbare discours, metzijn fixatie op de islam – een discours waarin men elkaar voortdurendde maat neemt op basis van vooringenomen standpunten. Uitgedaagd doorde wet van de stimulerende achterstand zou de PvdA in een dergelijkvertoog moeten helpen voorzien en wel langs de volgende lijnen.
Het multiculturele debat moet worden verzakelijkt. Het verloopt nu teemotioneel, te xe2x80x98theologischxe2x80x99 ook, waar het de islam betreft. Hetonderwerp ligt als een open zenuw in de Nederlandse samenleving. Dezeemotionaliteit vindt zijn oorsprong in het gemoraliseer dat de opkomstvan de multiculturele samenleving van oudsher heeft begeleid. Gold inde jaren tachtig en negentig – en niet alleen bij xe2x80x98linksxe2x80x99- de moraaldat multiculturaliteit puur een verrijking was, vandaag domineert hetvertoog van de door multiculturaliteit bedreigde nationale identiteit(11). De PvdA moet afstand nemen van het gemoraliseer van zowel vxc3xb3xc3xb3rals na Fortuyn. Ze moet zich, in de beste linkse tradities, latenleiden door maatschappijanalyse.
Of de multiculturele samenleving een verrijking is of juist eenbedreiging, is niet de juiste vraag. Ze is niet een xe2x80x98doelxe2x80x99 of eenxe2x80x98gevaarxe2x80x99, maar de feitelijke toestand waarin wij verkeren, een gevolgvan een proces van mondialisering dat in ons deel van de wereld zijnuitdrukking heeft gevonden in omvangrijke migratiestromen uitniet-westerse landen en culturen. De nuchtere constatering datNederland in het laatste kwart van de vorige eeuw een immigratieland isgeworden xe2x80″ er wonen hier nu 1,7 miljoen mensen van niet-westerseafkomst – moet het vertrekpunt vormen voor een analyse van dedemografische en culturele veranderingen die ons land doormaakt.
Het maatschappelijke discours moet worden losgewrikt uit het verkeerdespoor waarin het zich bevindt. De islamvertogen, maar ook de nadruk opxe2x80x98integratiexe2x80x99 – als tekort schietend begrip voor wat er aan de hand is- moeten plaatsmaken voor een immigratievertoog: een verhaal over debetekenissen en implicaties van immigratie en de praktische, morele enpolitieke vragen die daaraan zijn verbonden xe2x80″ met bovenaan
de lijst dekwestie: hoeveel diversiteit kan een samenleving verdragen of verwerkenen wat vraagt dit van alle betrokkenen?
Vanuit het immigratieperspectief kunnen de opgelopen spanningen enemoties rond onze multiculturele samenleving worden geduid als eenbotsing tussen (de noodzaak van) sociale cohesie en (de legitimiteitvan) culturele diversiteit. Historisch gezien is dit een alleszinsherkenbaar spanningsveld: elk land met omvangrijke immigratie uitandere culturen krijgt ermee te maken. De enige realistische uitweg uitdit spanningsveld xe2x80″ een die de sociaal-democratie dus zou moetenuitdragen – is verzoening, vanuit het inzicht dat in een samenlevingals de onze diversiteit alleen kan existeren bij een verzekerde matevan sociale cohesie. Maar hoe krijgt die co-existentie op vreedzamebasis vorm in het ongemakkelijke maatschappelijke klimaat van vandaag?
Twee groepen zijn hier geadresseerd. Aan de ene kant de immigrant. Vanhem mag worden verlangd dat hij de consequenties trekt uit zijn staptot immigratie naar het moderne Nederland: door respect te tonen voorhet land van zijn keuze, dat hem nieuwe kansen biedt, en door zich inte spannen om een volwaardig burger in de Nederlandse samenleving teworden. Binnen deze context mag immigranten alle ruimte worden gelatenvoor de beleving van hun oorspronkelijke cultuur en identiteit.
De tweede groep zijn de witte Nederlanders die de pijn voelen, ofzeggen te voelen, van de multiculturele samenleving en die daaromwantrouwig aankijken tegen alles wat zweemt naar culturele diversiteit.Het gaat om de grote groep vaderlanders – vooral stedelingen uit delagere middenklasse, aangevuld met sympathisanten van elders – die meerdan gemiddeld de last heeft moeten dragen van de massa-immigratie uitvreemde culturen. De pijn van deze groep, een onrustig politiekpotentieel, zal een serieuze plaats moeten krijgen in de beschouwingen.
Veel van deze verontruste burgers tonen zich vatbaar voor politiekeentrepreneurs die de afkeer van immigratie – en van de islam in hetbijzonder – weten te politiseren: gisteren Fortuyn, vandaag Wilders.Dat er politiek nogal wat op het spel staat, is recent weer eensgebleken uit de felle botsingen rond de positie van Rita Verdonk die deVVD dreigen te verscheuren. Het is de hoogste tijd dat de volkspartijenvan het politieke midden een stevige, coherente visie ontwikkelen op deproblemen van de multiculturele samenleving – een die aansluit op huntraditie en ideologie – op straffe van verdere afbrokkeling van hetpolitieke midden.
Het wrede paradijs
Ayaan Hirsi Ali sloeg eens tijdens een Kamerdebat de spijker op de kop,toen zij opmerkte: xe2x80x98Integratie gaat niet zonder eenimmigratiementaliteit.xe2x80x99 Maar zoxe2x80x99n mentaliteit lijkt in Nederland nogaltijd ver weg.
Migratie is van alle tijden. Het is een universeel en kosmopolitischverschijnsel: mensen verplaatsen zich naar elders in de hoop op eenbeter bestaan. Een dergelijke stap roept associaties op met moed,doorzettingsvermogen en opwaartse mobiliteit. Zo beschouwd verdient hetbegrip een plaats met stip in de vocabulaire van de sociaal-democratie.Landverhuizers durven hun vertrouwde omgeving en cultuur achter telaten en in te ruilen voor het nieuwe en onbekende. Alle immigrantenondergaan dit proces en hoe groter het culturele verschil, hoe groterde pijn. Veelzeggend is de titel van een indringend boek over debelevenissen van Friese emigranten uit de vorige eeuw: Het wredeparadijs (12). In hun hart, zo blijkt, waren velen lieverthuisgebleven. (De flaptekst: xe2x80x98Wat een moed en wanhoop. Wat eenlevens.xe2x80x99)
Voor een zuiver immigratiediscours is het van groot belang om ons terealiseren dat het land van aankomst en de immigrant een gedeeld belanghebben bij diens succes: naarmate hij beter slaagt, draagt hij meer bijaan de samenleving. Die samenleving heeft er dus belang bij om hetbeste uit de immigrant naar boven te halen, reden om hem te verwelkomenals aspirant-burger. Dit gedeelde belang is het impliciete socialecontract tussen beide. Om van zijn landverhuizing een succes te makenzal de immigrant eraan moeten werken om in zijn nieuwe land eenvolwaardig burger te worden: door de taal te leren en kennis van hetland te vergaren, door te leven naar de wetten van het land en door eenbestaan op te bouwen en zo bij te dragen aan de nationale economie. Deverstandige immigrant doet dit alles niet alleen uit welbegrepeneigenbelang, maar ook uit respect voor het land van zijn keuze dat hemnieuwe kansen biedt.
Voor de immigrant die een niet-westers land verruilt voor een modernewesterse samenleving geldt dat zijn immigratie impliciet een keuze isvoor moderniteit. Dus moet hij zich ervan bewust zijn dat hij eenbelangrijk deel van zijn culturele bagage moet achterlaten, op straffevan een gebrekkig maatschappelijk functioneren in het nieuwe land. Veelproblemen in Europese multiculturele samenlevingen vinden hun oorsprongin het feit dat decennialang werd nagelaten om immigranten ditduidelijk te maken.
Voor post-koloniaal schuldgevoel is geen aanleiding. Immigranten hebbenuit vrije wil een positieve keuze voor Nederland gemaakt. Zij dienen deconsequenties van die stap onder ogen te zien. Dat geldt voorhoogopgeleide kennismigranten, maar evengoed voor huwelijksmigranten envoor de xe2x80x98gastarbeidersxe2x80x99 van de eerste generatie. In de jaren zestig enzeventig opteerden die voor betere toekomstkansen in Nederland, waartoen een tekort aan laaggeschoolde arbeidskrachten heerste. Een zekerenuance van het begrip xe2x80x98vrije wilxe2x80x99 is natuurlijk best op zijn plaats,als we bedenken dat voor deze mensen armoede, honger ofuitzichtloosheid dikwijls de drijfveren tot migratie zijn geweest. Maarook dan geldt: immigratie is een keuze. Zelfs voor de minst vrijwilligeonder de immigranten, de asielmigrant, is dat ten principale nietanders. Is deze eenmaal toegelaten tot Nederland, dan is ook op hem hetimmigratievertoog van toepassing.
De tegenpool van de vrije, positieve keuze is de xe2x80x98exit-optiexe2x80x99. Daags nade moord op Theo van Gogh stelde de Amsterdamse wethouder AhmedAboutaleb een moedige en belangrijke daad. In de Alkabir Moskee las hijde Marokkaans-Nederlandse gemeenschap de les: xe2x80x98Wie niet met deNederlandse samenleving mee wil doen, kan beter zijn koffers pakken.xe2x80x99Daar was geen woord Arabisch of Berbers bij. Met deze uitspraakdoorbrak Aboutaleb een taboe – en niet alleen in immigrantenkringen.Maar is het niet de hoogste tijd dat de exit-optie een normaalgespreksonderwerp wordt in immigrantenkringen, ter wille van dezuiverheid en de consistentie in het discours? Wie de Nederlandsesamenleving afwijst xe2x80″ iets wat helaas niet ongebruikelijk is onderinvloed van fundamentalisme en de politieke islam – kan niet goed inonze maatschappij functioneren, wordt algauw een probleem voor zijnomgeving en mag zichzelf de vraag stellen of hij niet in hetxe2x80x98verkeerdexe2x80x99 land woont. Niemand is verplicht om in Nederland te wonen.
Om misverstanden te voorkomen: de hier gexc3xafntroduceerde exit-optie isniet bedoeld als nadrukkelijke uitnodiging voor een enkele reis Rabat,maar als discursief gegeven. Louter het feit van het bestaan van eenexit-optie kan mensen helpen om anders aan te gaan kijken tegen hunverblijf in Nederland.
Etikettering
Durf en ondernemingszin zijn eigenschappen die in onze cultuur hoogstaan aangeschreven, maar die we nauwelijks associxc3xabren met xe2x80x98onzexe2x80x99immigranten. Hoe komt dat? Toen in de jaren zeventig en tachtigtraditionele industriexc3xabn in Nederland het loodje legden, kwamen veellaaggeschoolde gastarbeiders in de problemen. In plaats van dat er eenberoep werd gedaan op hun bewezen doorzettings- enimprovisatievermogen, kregen ze het etiket van achterstandsgroepopgeplakt – de minderhedennotaxe2x80x99s van de overheid waren er vandoortrokken Het sociale vangnet zou voor velen een valkuil blijken.Veel immigrantengezinnen belandden in een isolement en hun problemenstapelden zich op.
In onze sociale verzorgingsstaat, die achterblijvers het liefst
zo snelmogelijk wil laten klimmen op de maatschappelijke ladder, heeft decontinue focus op de lage sociaal-economische positie van immigranteneen contraproductief effect gehad: van origine ondernemende mensenwerden afhankelijk gemaakt, wat hun groei naar volwaardig burgerschapfrustreerde. Het goedbedoelde streven naar gelijkheid, stelt dehistoricus Leo Lucassen, ging in de praktijk hand in hand met deetikettering van immigranten als allochtonen, xe2x80x98een symbolischonderscheid dat gemakkelijk leidt tot het praktisch buitensluiten vanhele volksgroepenxe2x80x99. De samenleving maakt zich grote zorgen om hunsociale achterstand, maar xe2x80x98ergert zich mateloos aan het feit dat zijnog steeds niet zijn zoals wij. Daarmee lijkt het streven naargelijkheid juist in zijn tegendeel te verkeren. Temeer daar ookkinderen van migranten in deze duivelskring gevangen wordengehouden.(13)xe2x80x99
Vandaar dat we van het stigmatiserende etiket allochtoon af zoudenmoeten, zowel in onze beleidstaal als in het dagelijks spraakgebruik.Voortaan spreken we van immigranten. Een immigrant (of diens nazaat)met de Nederlandse nationaliteit is een Turkse Nederlander of eenMarokkaanse, een Kaapverdiaanse, enzovoort. Deze aanduidingen kunnenoverigens in de loop der tijd hun betekenis verliezen, afhankelijk vande voorkeuren van de betrokkenen zelf.
En last but not least: juist ook voor de zogeheten xe2x80x98tweede generatiexe2x80x99die zelf de keus voor Nederland niet heeft gemaakt, is hetimmigratievertoog van grote betekenis. Deze nazaten van immigrantenzijn in Nederland geboren of tenminste hier opgegroeid. Veel van deproblemen die voortvloeien uit de huidige multiculturele samenlevingconcentreren zich rond deze generatie. Vaak liggen aan die problemeneen hybride identiteitsbesef en een negatief zelfbeeld ten grondslag.Juist het immigratievertoog kan een nieuw licht werpen op hetfamilieverhaal, waaraan de tweede en volgende generaties trots enzelfbewustzijn mogen ontlenen: dankzij de durf en de inzet van hun(voor)ouders krijgen zij ontplooiingskansen die in het land vanherkomst dun gezaaid zijn. Dit verhaal kan voor deze groep fungeren alseen moreel kompas: waarom zijn wij hier, wat mag ik van de Nederlandsesamenleving verwachten en welke eisen worden er aan mij gesteld?
De pijn van witte Nederlanders
Sociale cohesie – onderlinge verbondenheid en vertrouwen, het delen vantaal, geschiedenis en waarden – is een thema dat momenteel sterk deaandacht trekt in de vaderlandse politiek; het kleurt zelfs het mottovan het kabinet-Balkenende IV. In lijn daarmee wordt de politiekeagenda van de minderhedenproblematiek gedomineerd door integratie xe2x80x98metdrang en dwangxe2x80x99. Van de PvdA, die in haar beginselprogramma devrijheidsidee vooropstelt, mag overigens worden verwacht dat ze ook degrenzen van dwang tot aanpassing in het oog houdt.
Voor culturele diversiteit bestaat momenteel in Nederland en andereEuropese landen heel wat minder waardering: velen ervaren het fenomeenals een bedreiging van de nationale identiteit. Het is verleidelijk omhier de vergelijking te maken met xe2x80x98ouderexe2x80x99 immigratielanden. Wat danopvalt is dat deze volkeren in de regel een veel multiculturelerzelfbeeld hebben dan de Europese. Neem de volgende uitspraak van GeorgeW. Bush: xe2x80x98Immigrants have made this country more American, not lessAmerican.(14)xe2x80x99 Hij beschouwt immigratie en de daaraan verbondendiversiteit dus niet als een bedreiging van de nationale identiteit,integendeel. Diversiteit wordt in Amerika gezien als iets wat sterkheeft bijgedragen aan het succes van het land. Dat neemt overigens nietweg dat ook de Amerikaanse immigratiegeschiedenis zijn conflicten kent.Zo leidde de komst van katholieken uit Ierland en Italixc3xab in hetprotestantse Amerika van de negentiende eeuw tot veel ressentimentjegens immigranten (15).
In Nederland is de meest fervente bestrijder van culturele diversiteitde PVV van Geert Wilders. Het pleidooi van deze partij voor eenxe2x80x98verbodxe2x80x99 op culturele diversiteit vindt veel weerklank in de publiekeopinie. Maar deze ideexc3xabn zijn even onwerkbaar als moreel inacceptabel.Aan de andere kant van het spectrum houden zich de multiculturalistenop. Maar zij vergeten dat een samenleving meer moet zijn dan eenoptelsom van zogenaamd gelijkwaardige culturen en dat diversiteitalleen kan bestaan bij voldoende sociale cohesie.
Wil de PvdA haar status van volkspartij overeind houden, dan zal zijgehoor moeten geven aan de zorgen van de grote groep Nederlanders diediversiteit associeert met een bedreiging, niet met een verrijking.Zeker voor de pijn van burgers uit de lagere middenklasse dieonevenredig zwaar de maatschappelijke lasten van de immigratie hebbenmoeten dragen, moet begrip worden opgebracht. Velen van hen zijnafkomstig uit buurten die veranderden in etnische concentratiewijken.Lijdelijk moesten zij toezien hoe zij van hun biotoop werden xe2x80x98beroofdxe2x80x99,terwijl de overheid passief bleef. Tegen het ontstaan vanconcentratiewijken is nooit iets ondernomen, terwijl een politiek vanintegratie en aanpassing pas heel laat op gang kwam.
Het ongenoegen van deze mensen afdoen als xenofoob of racistisch zouunfair zijn. De overheid is eerder schatplichtig aan deze burgers: zijmoet helpen ervoor te zorgen dat zij vertrouwen krijgen in een toekomstmet meer diversiteit dan in het Nederland waarin zij zijn opgegroeid.Hiertoe kunnen concrete vertrouwenwekkende stappen worden gezet op metname drie terreinen: de ruimtelijke segregatie, de angst voor de islamen de alledaagse wrijvingen en conflicten die voortvloeien uit demulticulturele samenleving.
Vertrouwenwekkende stappen
Het interessante nu is dat op al die drie terreinen de belangen vanbezorgde witte Nederlanders parallel blijken te lopen aan die vanimmigranten. Er is dus een pakket maatregelen denkbaar waarmee beidegroepen tegelijk kunnen worden bediend.
Neem, ten eerste, de concentratie van migranten in bepaalde buurtenmet goedkope huurwoningen. Die pakt zowel voor henzelf als voor de oudebewoners zeer slecht uit. Immigranten en Nederlanders blijvenvreemdelingen voor elkaar. Voor de weinige witte Nederlanders dieresteren in pakweg Utrecht-Kanaleneiland of Amsterdam-Slotervaart is eralle reden om zich ontheemd te voelen in hun buurt. Beide groepenhebben, kortom, groot belang bij een voortvarende politiek vandeconcentratie. Ook al omdat alleen zo het probleem van de segregatiein het onderwijs (zwarte en witte scholen) effectief kan wordentegengegaan.
Koopwoningen bouwen in probleemwijken zal niet voldoende zijn. Wil debeoogde deconcentratie opschieten, dan zou ook de woningtoewijzingbinnen de (sociale) huursector in de beschouwingen moeten wordenbetrokken. Verder moeten randgemeenten bij de grote steden veel meersociale huurwoningen gaan bouwen. Er is niet zozeer behoefte aan eenxe2x80x98Rotterdamwetxe2x80x99 (minder draagkrachtigen weren uit bepaalde stadswijken),maar aan een xe2x80x98Wassenaarwetxe2x80x99 (de woningmarkt van xe2x80x98rijkexe2x80x99 randgemeentenopen breken voor mensen uit grootstedelijke probleemwijken). Hetregeerakkoord van Balkende-IV biedt hiervoor trouwens eenaanknopingspunt. Waar blijft het urgentiebesef van de minister voorIntegratie, die ook Wonen in haar portefeuille heeft? Het zou eenvertrouwenwekkende maatregel van de eerste orde kunnen zijn.
Het tweede fenomeen waarover zowel oude als nieuwe Nederlanders zichmet recht zorgen mogen maken zijn de xe2x80x98rafelrandenxe2x80x99 van de islam:fundamentalisme en ideologische radicalisering. Bij veel witteNederlanders zit de schrik er flink in, terwijl de aanwezigheid van deradicale politieke islam een zware hypotheek legt op de positie vanalle moslims in onze samenleving, inclusief gematigden en liberalen.Moslims en niet-moslims hebben er groot belang bij dat de onrusthierover afneemt. Vertrouwenwekkende maatregelen zijn: een duidelijkemorele oordeelsvorming door overheid en politiek, zonder maren enmitsen, en het energiek verdedigen van de rechtsorde waar deze wordtbedre
igd.(16)
Dan het derde domein: de alledaagse spanningen tussen assimilatie endiversiteit. Zolang de grenzen tussen beide in de praktijk onhelder encontroversieel blijven, zal de maatschappelijke vrede ondermijndblijven. Meer duidelijkheid, precisie en publieke consensus over devraag wat immigranten en niet-immigranten van elkaar mogen verwachten,zijn dringend geboden. Alleen langs die weg kan het maatschappelijkvertrouwen in de multiculturele samenleving worden hersteld. In eenvrije samenleving die ruimte laat voor diversiteit moet duidelijk zijnhoe ver de individuele vrijheid strekt en waar voor de immigrant hetdomein van de assimilatie begint. Cruciaal is hier het onderscheidtussen privxc3xa9leven en burgerschap. In het particuliere domein is iederindividu in principe vrij; hier geldt de soevereiniteit in eigen kring.De zaak ligt anders waar het gaat om de rol van de immigrant als burgerin de samenleving.
Het spreekt voor zich dat een ieder de plicht heeft om zich aan allewetten en regels te houden, inclusief internationale verdragen. Datpunt is ononderhandelbaar: assimilatie is hier de norm. Inbreuken op derechtsorde uit naam van culturele of religieuze diversiteit worden nietgeaccepteerd. Nu dienen zich binnen de ruimte die de wet biedt tallozekwesties aan die aanleiding zijn tot meningsverschillen. Waar vanimmigranten wordt verwacht dat zij xe2x80x98meedoenxe2x80x99 in de samenleving doorconventies na te volgen, verdedigen zij een weigering daartoe nogaleens met een beroep op cultuur of religie – in de praktijk meestal deislam. Het gaat dan om zaken als weigeren om het andere geslacht dehand te schudden, meisjes verbieden om samen met jongens aanschoolzwemmen of schoolreisjes mee te doen, het dragen van boerkaxe2x80x99s inde publieke ruimte en het afwijzen van een mannelijke arts door eenvrouwelijke patixc3xabnt. Scholen, zorginstellingen en uitkeringsinstantiesstaan hier in de frontlinie, maar de controverses spelen veel breder inde samenleving.
De reacties hierop vanuit de Nederlandse samenleving zijn tot dusvermeestal weinig eensgezind of consistent. Instellingen gaan conflictenvaak maar uit de weg uit respect voor het recht op eigenheid of om geengedonder te krijgen (want wie de poot stijf houdt loopt een goede kansongelijk te krijgen bij de Commissie Gelijke Behandeling). Maar er zijngoede redenen om hier de confrontatie niet uit de weg te gaan.
Om te beginnen, er is een patroon. Alle voorbeelden die zojuist werdengenoemd gaan over meer dan omgangsvormen alleen, ze raken aan dekwestie van de gelijkheid tussen de seksen en de zelfstandigheid van devrouw. Hier is dus een van onze grondrechten in het geding. Deuitoefening daarvan mag door sociale dwang niet worden gefrustreerdn(17). Het tweede argument: wie in het maatschappelijke verkeervolhardt in een orthodox-religieuze houding blokkeert voor zichzelf deweg naar volwaardig burgerschap. Zo zal een weigering om mensen van hetandere geslacht de hand te schudden in veel functies en beroepen totproblemen leiden; iemands kansen op succes op de arbeidsmarkt wordenerdoor geschaad. Tot slot: een inflexibele houding getuigt niet vanveel respect voor Nederland als de ontvangende samenleving die deimmigrant vele mogelijkheden biedt. Een boerka dragen en toch eenuitkering incasseren? Zoiets getuigt van een dubbele moraal en dat isiets wat de samenleving niet hoeft te accepteren.
Burgerschap boven religie
De religie – of preciezer: de islam – is het multiculturele debat inNederland steeds meer gaan beheersen. Is het de klassieke vaderlandseneiging om culturele conflicten religieus te duiden die zich hier laatgelden? Hoe het ook zij, Nederland lijkt zich de laatste jaren al teveel te hebben verloren in politiek getheologiseer over de merites vande islam. Wij pleiten ervoor om deze manier van denken en debatteren teverruilen voor een nieuw vertoog, het immigratievertoog, met eenbijbehorend handelingsrepertoire voor politiek en samenleving. Daarinmoet niet het geloof van immigranten en hun nakomelingen centraalstaan, maar hun gedrag – oftewel: hun burgerschap.
Laten we een voorbeeld nemen aan de Amerikanen. Een Nederlandsediplomaat in Washington karakteriseert de situatie daar als volgt:xe2x80x98Typerend is dat in het integratieproces van de islam geen aanpassingwordt gevraagd, wel van de islamitische immigrant in zijn hoedanigheidals aspirant-Amerikaan. Het idee dat het wel aan de islam zal liggenals moslims niet integreren, heeft in de VS nog geen voet aan de grondgekregen.xe2x80x99(18) De stelling dat de maatschappelijke aandacht uit hoortte gaan naar het gedrag van burgers in plaats van naar hun geloof staathaaks op de in Nederland aan populariteit winnende gedachte dat deoverheid of politieke partijen gematigde stromingen binnen de islamzouden moeten steunen. Dit misverstand leidde onder meer tot het eerdergenoemde geloofsconvenant in Amsterdam: de lokale overheid en debetrokken geloofsgemeenschap spraken af dat de te bouwen Westermoskeeeen liberale koers zou gaan varen. Moderniteit komt als gevolg van(Nederlands) burgerschap, niet door het ondersteunen van een bepaaldegeloofsrichting.
Waar overheid en politiek zich wxc3xa9l rekenschap van moeten geven zijn demaatschappelijke implicaties van de geloofsuitoefening door burgers.Waar een religie impact heeft op het maatschappelijk leven kan het weldegelijk nodig zijn dat de politiek een moreel standpunt inneemt.
Die invloed van de religie kan positief of negatief zijn. Zo kan voor(nakomelingen van) migranten die veel van hun culturele bagage in hetthuisland hebben moeten achterlaten, de beleving van hunoorspronkelijke religie een bijzondere betekenis krijgen. Daarvangetuigen bijvoorbeeld de bloei van het kerkelijk leven in hetmulticulturele Amsterdam Zuid-Oost en de wederwaardigheden vanNederlandse Australixc3xabrs die – hoewel zij in hoge mate geassimileerdraakten – veelal het gereformeerde geloof bleven koesteren, met prekenen psalmen in de moedertaal. De vrijheid om het eigen geloof te belevenkan blijkbaar de kans op succesvolle immigratie vergroten. Mensenruimte bieden voor geloofsbeleving kan daarom lonend zijn. Uitsociaal-psychologisch onderzoek onder jonge moslimaxe2x80x99s in Nederland isgebleken dat hun arbeidsmotivatie toeneemt naarmate ze ervaren dat huncultureel-religieuze achtergrond meer wordt gewaardeerd (19). Zobeschouwd is er alle reden om bijvoorbeeld soepel om te gaan metverzoeken om gebedsruimtes op de werkvloer of om rekening te houden metreligieuze feestdagen. De onderzoekster meent dat zo ook de dubbelenationaliteit goed valt te verdedigen.
Aangenomen dat deze dynamiek een bredere geldigheid heeft, hoe ver kande overheid dan gaan in het faciliteren ervan? Die vraag speeltbijvoorbeeld bij de houding jegens geloofsgemeenschappen, een gevoeligpunt in gemeenteraden. Ons staatsbestel laat geen ruimte voorrechtstreekse overheidssteun aan kerken of moskeexc3xabn, maar eenbestuurlijk steuntje in de rug hoeft waarachtig niet bezwaarlijk tezijn: denk aan het treffen van voorzieningen in bestemmingsplannen ofhet vinden van gebouwen of locaties. Lokale overheden doen niet andersals het gaat om het aantrekken van bedrijvigheid, kunstinstellingen ofevenementen – en dan heet het goed bestuur.
De impact van religie op het functioneren van mensen in de samenlevingkan echter ook negatief uitpakken. Waar dat het geval is, kan eenmorele stellingname door politieke partijen, dus ook door de PvdA,noodzakelijk zijn. Zoals hierboven al werd betoogd moet religieusgemotiveerd maatschappelijk gedrag dat strijdig is met Nederlandsekernwaarden en grondrechten, dat individuen belemmert in hunontplooiing als burger of dat van weinig respect getuigt voor deNederlandse samenleving niet worden getolereerd. Daar waar sprake isvan dergelijk maatschappelijk onacceptabel gedrag, moeten overheid enpolitiek tegenwicht bieden door duidelijke en consistente morelestandpunten in te nemen inzake waarden als de vrijheid van het individuen de gelijkwaardigheid van man en vrouw. Het is van groot belang datde overheid een heldere consensus uitdraagt over wat immigrante
n enniet-immigranten in het maatschappelijke leven van elkaar te verwachtenhebben.
Een nog scherpere grens moet worden getrokken daar waar radicaliseringzich vertaalt in concrete bedreigingen voor de rechtsorde. Dan is hetuiteraard aan de bevoegde instanties om hier energiek tegen op tetreden. Het radicalisme van de politieke islam is tot ideologiegestolde religie: afwijzing van het Westen, onverdraagzaamheid, verzettegen aanpassing. Duurzame bestrijding van dit verschijnsel vraagt omeen tegenideologie: die van de vrije samenleving. Moslims zouden ervandoordrongen moeten zijn dat juist de vrije samenleving hun alle kansenbiedt tot religieuze expressie, meer dan in welk islamitisch land ook,Marokko en het xe2x80x98seculierexe2x80x99 Turkije inbegrepen. Of, zoals eenNederlands-Turkse voorman het ooit formuleerde: xe2x80x98Hier kan ik als moslimvrijer ademen dan in Turkije.xe2x80x99
Pieter Nieuwenhuijsen is freelance journalist. Jan Beerenhoutwas vanaf 1964 professioneel betrokken bij de werving, opvang enbegeleiding van Turkse gastarbeiders. Van 1972 tot 1992 was hijvoorpostambtenaar van de gemeente Amsterdam in de Indische Buurt.
1. Integratie en immigratie: aan het werk!, Amsterdam: PvdA, 2005.
2. Zie de Volkskrant, 3 december 2005. Aanleiding was een rel inRotterdam, waar de PvdA-lijsttrekker zich geschaard had achter eenopmerking van de lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam, die in bredekring als moslimvijandig werd opgevat. De PvdA-lijsttrekker werdteruggefloten door politiek leider Wouter Bos.
3. Zie Trouw, 14 juli 2007.
4. Zie de Volkskrant, 3 september 2007.
5. Zie de Volkskrant, 12 juni 2007.
6. SCP, CBS en WODC, Integratie 2005, september 2005
7. Gedoeld wordt op een onderzoek in 2005 van Motivaction, in opdrachtvan de gemeenschappelijke regionale dagbladen (GPD), onder 1020Nederlanders. Volgens dit onderzoek denkt de helft van de Nederlanderszeer negatief over de islam en vreest men de invloed er van op deNederlandse samenleving. De uitkomsten van dit onderzoek zijndoortrokken van het nationale ongemak over immigratie en demulticulturele samenleving.
8. Zie xe2x80x98Land dat langzaam ontspantxe2x80x99, in: de Volkskrant, 23 juni 2007.
9. Sociaal en Cultureel Planbureau, De sociale staat van Nederland, Den Haag: SCP, 2007.
10. P.H.A. Frissen, De staat van verschil, Amsterdam: Van Gennep, 2007, p. 38-39.
11. : P.H.A. Frissen, ibid, p.38.
12. Hylke Speerstra, Het wrede paradijs, Amsterdam: Contact, 2000.
13.Leo Lucassen en Wim Willems, Gelijkheid en onbehagen. Over steden,nieuwkomers en nationaal geheugenverlies, Amsterdam: Bert Bakker, 2006.
14.Uitspraak gedaan tijdens een verkiezingstoespraak in 2004. Zie:Verzoening van cohesie en diversiteit. City journal nr. 8, Den Haag:Nicis Institute, 2007, p.11.
15. Voor een uitvoerige beschrijvingvan de Amerikaanse immigratiegeschiedenis, zie: Frans Verhagen, TheAmerican Way. Wat Nederland kan leren van het meest succesvolleimmigratieland, Amsterdam: Nieuw Amsterdam, 2006.
16. Ter wille vande geloofwaardigheid van de overheid onder immigranten zal hundiscriminatie net zo energiek moeten worden bestreden als het gevaarvan de politieke islam.
17. Zie ook; Jolande Withuis, xe2x80x98Apartheid van seksen is ongewenstxe2x80x99, in: de Volkskrant, 4 augustus 2007.
18. Patrick de Vries, xe2x80x98Moslims in het land van de xe2x80x9cfounding fathersxe2x80x9dxe2x80x99, in: S&D 2006/1-2, p.69.
19.De onderzoeker, Belle Derks, concludeert dat immigranten het meestsuccesvol zijn als ze niet alleen de waarden van hun nieuwe landovernemen, maar ook (sommige van) die van het oude land behouden. Zehebben dan vaker werk, leren de taal beter, voelen zich prettiger enzijn gezonder. Zie: xe2x80x98Tweede cultuur is goedxe2x80x99, in: NRC Handelsblad, 12maart 2007, pag. 3.
Allochtonenweblog 